7 mar 2016

Smutno i duszno…

Widok miasta okropny! Przerażający! Ruiny i spustoszenie! Dziury okienne bez okien, albo okna bez szyb – przez nie ponuro przegląda czar­ność wewnętrzna, lub są pozatykane wiechciami, zaklejone papierem albo deskami zabite. Dachy po­zapadane, to z podziurawienia, ściany domów odrapane i po­szczerbione, gzymsy poobrywane, drzwi sklepowe pozabijane deskami.

Wszystkie ogrody, okólniki, podwórza i wszelkie zagrodzenia, stano­wią teraz jedno­stajne wielkie przestrzenie – ogołocone ze sztachet i płotów niegdyś je roz­dzielających. Nie ma bram przy sieniach, nie ma drzwi u ko­mórek i wy­chodków. Nie ma drzwi i okien – niekiedy i futryn w mieszka­niach dla nich nie zdatnych – lub przez nich nie zajętych. Na stajnie za­mienione są sklepy, warsz­taty rzemieślnicze, pokoje piękne i salony oraz stajniami są szkoły i ochrony, a ławy szkolne, tablice i katedry trzaskają pod toporami „kulturalnych” Niemców (…).

Tak Władysław Tarczyński widział w styczniu 1915 r. Łowicz, zajęty przez oddziały 9. Armii niemieckiej, dowodzonej przez Augusta Mackensena. W prowadzonej w formie dziennika od dnia wybuchu wojny „Kronice dziejów Łowicza z pierwszych 9 miesięcy Wielkiej Wojny Światowej 1914-1915” notował wszystko, co składało się na obraz życia miasta dotkniętego kataklizmem wojny. Dzień po dniu dokumentował zniszczenia budynków mieszkalnych, warsztatów pracy i kościołów, rekwizycje i grabież mienia, śmierć, głód i cierpienie mieszkańców Łowicza. Kim był autor tej osobliwej kroniki?

Władysław Tarczyński to jedna z najważniejszych postaci nowożytnych dziejów Łowicza. Urodzony w 1845 r. w Płocku, do dawnego grodu prymasów trafił tuż przed wybuchem powstania styczniowego. Początkowo pod opieką ojca, następnie samodzielnie zajmował się naprawą i strojeniem fortepianów. Szybko dał się poznać jako aktywny społecznik i gorący patriota. Wspólnie z żoną prowadził wypożyczalnię książek dla ludu, był współorganizatorem ochotniczej straży ogniowej, stowarzyszenia dla biednych i sierot oraz Towarzystwa Wzajemnego Kredytu. Prawdziwą jednak pasją Tarczyńskiego było kolekcjonerstwo. Gromadzone przez niego przedmioty i dokumenty, świadczące o bogatej przeszłości państwa i narodu polskiego, dały podstawę otwartemu oficjalnie w 1907 r. Muzeum Starożytności i Pamiątek Historycznych w Łowiczu.

Tarczyński nie krył w swej kronice niechęci do niemieckich okupantów. Na jego oczach dokonywała się zagłada ukochanego miasta, niszczonego najpierw w wyniku ostrzału artyleryjskiego i walk, następnie rabowanego i pustoszonego przez obcych przybyszów. Z nieskrywaną złością pisał o najeźdźcach 6 stycznia 1915 r.:

Nie wojsko to armii narodu jakiegoś ucywilizowanego, ale horda dzi­kich zbójów, bandytów, złodziei i hersztów. Nic bowiem nie uszanują, nie ma dla nich nic świętego: kościoła, zabytków historycznych, dzieł sztuki, czci kobiety, ni posza­nowania starszego wieku. Nie ma tego, czego by nie skradli, nie zrabo­wali, nie spu­stoszyli doszczętnie. Nie ma dla nich drzwi nawet żelaznych, naj­mocniejszej kłódki ani zamków (…).

Najbardziej bolesne były dla niego straty poczynione w Muzeum Starożytno­ści, które przez lata z wielkim trudem organizował w pomieszczeniach Towarzystwa Wzajemnego Kredytu przy łowickim Starym Rynku. Niemcy zrabowali z niego kolek­cję bardzo rzadkich numizmatów, liczącą ok. 1500 monet polskich i obcych, oraz zbiór osobli­wych de­wocji, w

tym 3 relikwiarze ze świętymi relikwiami oraz wosko­we pie­częcie kró­lewskie. Podczas kolejnych włamań, łupem żołdaków padły m.in. mapy Rzeczypospolitej od najdawniejszych czasów, gablota pełna bursztynów, broń biała i kolekcja medali pamiątkowych. Jak później ocenił, wojna „uszczupliła zbiory co najmniej w ¼ części”.

W grudniu 1914 r. Łowicz stał się częścią niemieckiego systemu zaopatrzenia armii. Na miasto spadły ogromne ciężary związane z kwaterowaniem wojska, jego utrzymaniem i opieką medyczną. Dodatkowym obciążeniem dla miasta było dostarczanie podwód, sprzętów i materiałów oraz żywienie rosyjskich jeńców. Władzę wojskową objął komendant etapu mjr von Knobelsdorff, który 22 grudnia mianował cywilnego burmistrza, w osobie kupca Emila Balcera, zięcia autora kroniki. Po świętach Bożego Narodzenia Tarczyński zanotował:

Odtąd też rozpoczęło się pasmo dni jego udrę­czeń, wysiłków i wyczerpującej pracy oraz – gory­czy (…). Ten ciężki obowiązek przyjąć musiał pod groźbą osobistej odpowie­dzial­ności i dla ocalenia miasta od zgubnych następstw stanu wojennego. Komendant mu oświadczył, że jeżeli się uchyli, miasto dużo ucierpi…

Przyjąwszy to brzemię, nie zaznał spokoju wśród dnia ani nocy, nie miał wolnej chwili na odpoczynek ni pożywienie, nieustannie wzywany był do ko­men­danta w najroz­maitszych kwestiach i sprawach, to obarczony był rozporzą­dzeniami niemożliwymi do spełnienia, np. żądaniem oświetlenia miasta, gdy (…) nafty nie było, lub na­tychmiastowego oczyszczenia miasta z błota i gnoju – kiedy do wy­wózki nie było w mieście ani jednego konia (wszystkie bowiem zostały zarekwiro­wane), ani ludzi do zamiata­nia, gdyż zbiegli, a pozostali ukrywali się (…), dźwigania cięża­rów i posług przy opróżnianiu miesz­kań na szpitale dla ich rannych itp. (…).

W niedalekiej odległości od Łowicza za Bolimowem przebiegała linia frontu. Echa toczonych tam walk docierały nie tylko w postaci odgłosów wystrzałów. Ich wymowną oznaką były pojawiające się na ulicach miasta wciąż nowe jednostki wojskowe i transporty z rannymi. Pod dniem 3 lutego Tarczyński zapisał:

Niemcy zwieźli przeszło 5000 swoich ran­nych. Do Prus idzie codziennie 5-6 do 7 pociągów z rannymi. Bitwa trwa nie­ustannie. Jeńców rosyjskich dzisiaj przez Łowicz przeprowadzili około tysiąca. Ruch samochodów i taborów tworzy piekło na ulicach miasta i szosy są pełne. Na pozycje wożą oprócz amunicji, bale, koce, deski, siano i słomę w wielkiej ilości oraz żywność, żelastwo różne i piecyki blaszane. Kościół popijarski dzisiaj zajęty dla rannych jeńców rosyjskich. Okoliczne wsie i folwarki doszczętnie są już ogołocone ze słomy, której Niemcy ogromnie wiele ekspensują pod konie, do okopów i dla rannych na po­sła­nia w szpitalach.

Na kartach kroniki Władysława Tarczyńskiego zabrakło już wzmianki na temat pierwszego na ziemiach polskich niemieckiego ataku gazowego pod Bolimowem, który francuski pisarz Andre Malraux w niewielkiej powieści „Łazarz” określił mianem „szczytowego szaleństwa historii”. W czerwcu łowicki kronikarz został aresztowany przez Niemców i internowany w zamku Celle pod Hanowerem. Spędził tam blisko półtora roku. Do Łowicza powrócił schorowany i rozgoryczony. Zmarł w październiku 1918 r., przekazując rodzinie opiekę nad swoimi zbiorami. W liczbie powierzonych dokumentów znalazła się również kronika, stanowiąca dziś bezcenne źródło wiedzy o czasach I wojny światowej.

Marek Wojtylak

Galeria

---