„Kronika Warszawy” 2017, nr 1 (155), ss. 202 + 2 nlb, ISSN 0137-3099

Numer otwiera „Kalendarz warszawski”, przypominający najważniejsze wydarzenia w stolicy w okresie od września 2016 do końca lutego 2017 r.

Tuż po nim rozpoczyna się dział „Debaty »Kroniki Warszawy«”, na który złożyły się wypowiedzi uczestników debaty poświęconej historycznym nazwom funkcjonującym na Pradze i związanym z nimi współczesnym problemom. W debacie zorganizowanej 8 grudnia 2016 r. w Muzeum Warszawskiej Pragi wzięli udział: Adam Lisiecki, Andrzej Przybyliński, Jacek Sawicki, Aleksandra Sheybal-Rostek, Andrzej Sołtan, Piotr Stryczyński, Paweł Weszpiński, Rafał Wodzicki i prof. Cezary Król, który moderował dyskusję.
Następny dział („Artykuły i materiały”) obejmuje siedem artykułów.

Aleksander Łupienko (Ewangelicki zakątek w dziewiętnastowiecznej Warszawie. Nieruchomości parafii św. Trójcy wokół placu Ewangelickiego)  opisując zmiany, jakim poddawany był teren wokół kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Warszawie, czyli obszar między ulicami Królewską i Mazowiecką, a utworzoną później ulicą Kredytową, podkreśla, że od końca XVIII w. miejsce to było naznaczone obecnością ewangelików (luteranów). Na kilku posesjach obok kościoła powstawały bowiem w XIX w. domy parafialne, szkoły i instytucje dobroczynne, zaś zbudowana od ulicy Królewskiej brama (dziś nieistniejąca) prowadziła do nieformalnego ewangelickiego zakątka, który do dziś odciska swe piętno na tym fragmencie stolicy.

Beata Michalec („Warszawa w kwiatach i zieleni” w latach 1935-1939) przypomina o prowadzonej od ponad 30 lat przez Towarzystwo Przyjaciół Warszawy (wspólnie z Urzędem m.st. Warszawy) akcji, którą w 1935 r. zapoczątkował prezydent Warszawy Stefan Starzyński. Pragnął on, by Warszawa była wielkim, uporządkowanym i ukwieconym europejskim miastem. W działania te od samego początku włączyli się obywatele Warszawy, pomimo tego, że był to okres kryzysu gospodarczego i większość mieszkańców Polski żyła w biedzie. Akcja ta miała na celu poprawę estetycznego wyglądu stolicy przez ukwiecanie okien i balkonów z jednej strony, z drugiej zaś obudzenie wśród młodzieży zamiłowania do hodowli roślin. Wówczas wszyscy wierzyli, że tysiące ukwieconych balkonów zmienią stolicę w miasto-bukiet. Akcję tę przerwała wojna, po której nie było już czego upiększać — warszawiaków miał czekać trud odbudowy miasta powstającego z ruin na nowo.

Marta Jaszczyńska (Archiwalia do dziejów mniejszości narodowych z terenu Warszawy i dystryktu warszawskiego z okresu drugiej wojny światowej w zasobie Archiwum Państwowego w Warszawie) zwraca uwagę na fakt, że Warszawa na przestrzeni wieków była tyglem, w którym mieszali się mieszkańcy różnych narodowości, a najliczniejszą z nich, zamieszkałą w Warszawie i jej okolicach, była ludność żydowska. Przypomina również, że liczne akta do dziejów ludności żydowskiej, a także ukraińskiej, białoruskiej i rosyjskiej, przebywającej w czasie okupacji hitlerowskiej na terenie Warszawy i dystryktu warszawskiego przechowywane są w zbiorach Archiwum Państwowego w Warszawie. Wśród nich wymienia i omawia m.in. materiały sprawozdawcze władz niemieckich i Judenratu (Rady Żydowskiej) za lata 1939–1943, materiały ikonograficzne i opracowania naukowe, archiwalia dotyczące szkolnictwa ukraińskiego, białoruskiego i rosyjskiego, materiały dot. werbunku do armii Własowa oraz zaopatrywania w karty żywnościowe Kaukaskiego Komitetu Pomocy, akta sądowe i więzienne.

Alina Kowalczykowa (Tablica Stefana Starzyńskiego w archikatedrze) przedstawia materiały pochodzące z kolekcji dokumentów gromadzonych przez Stanisława Lorentza od 1945 r., które umieścił w 15 albumach (dwa z nich powstały w latach wcześniejszych) przechowywanych obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie. Są one poświęcone prezydentowi Stefanowi Starzyńskiemu, a konkretnie planom uczczenia pamięci o nim w powojennej Polsce.

Marcin Dziubiński (Pierwszy warszawskich trolejbus) poświęcił swój artykuł pierwszemu w dziejach warszawskiemu trolejbusowi produkcji radzieckiej typu JaTB-2, który pojawił się na ulicach zniszczonej lewobrzeżnej Warszawy 5 stycznia 1946 r. jako nowy środek transportu publicznego. Był to jeden z 30 pojazdów, które w marcu 1945 r. zostały przekazane przez rząd ZSRR jako dar dla Warszawy. Przyszłych warszawskich kierowców tych trolejbusów przeszkolili Rosjanie w Moskwie. Zapoczątkowano tym samym warszawskie istnienie trakcji trolejbusowej w stolicy w latach 1946–1973 oraz 1983–1995. Konkludując, autor stwierdza, że trolejbusy doskonale sprawdziły się w warunkach odbudowywanej stolicy i jak na owe czasy wyposażono je nawet w takie pionierskie rozwiązania, jak urządzenie do odzysku energii podczas hamowania.

Janusz Sujecki (Oficyna Wejchenbergów — ukryty relikt dawnej Pragi) informuje w swoim artykule o odkryciu dokonanym przez pracownika Muzeum Warszawskiej Pragi, który zidentyfikował piętrową oficynę we wschodniej części podwórza posesji przy ulicy Okrzei 30 jako obiekt widoczny w centralnej części fotograficznej panoramy Pragi Konrada Brandla, wykonanej 26 sierpnia 1873 r. z wieży zegarowej zamku królewskiego. Autor zbadał źródła znajdujące się w Archiwum Państwowym w Warszawie, które pozwoliły ustalić inwestorów i datę wzniesienia oficyny (oficynę wybudowano dla Icyka Wejchenberga i Jankiela Wejchenberga w 1869 r.). Autor wyjaśnia też, na czym polega szczególna wartość historyczna i naukowa zachowanej oficyny oraz postuluje objęcie tej budowli ochroną przez wpisanie jej do rejestru zabytków.

Andrzej Skalimowski i Zbigniew Tucholski (Historyczna Stacja Pomp Kanałowych „Żoliborz”) przybliżają historię budowy i eksploatacji Stacji Pomp Kanałowych „Żoliborz”, która ich zdaniem jest interesującym przykładem warszawskiej architektury użytkowej. Zbudowana w latach 20. XX w. była elementem sieci kanalizacyjnej Żoliborza — dzielnicy planowanej i realizowanej na północy Warszawy tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Było to wielkie przedsięwzięcie urbanistyczne i modernizacyjne. Nowo budowane domy mieszkalne i gmachy użyteczności publicznej otrzymały nowoczesne rozwiązania wodociągowe i kanalizacyjne. W tekście opisują genezę projektu stacji pomp, szczegółowy opis techniczny obiektu i zasady jego funkcjonowania oraz najważniejsze postulaty konserwatorskie odnoszące się do stanu obecnego.

Dział „Recenzje i omówienia” wypełniło pięć tekstów. Agnieszka Witkowska-Krych omówiła pracę Izabeli Broszkowskiej, pt. Szlenkierowie. Warszawski ród, która ukazała się w ramach Biblioteki „Więzi” w 2016 r. i została dostrzeżona przez miłośników Warszawy oraz wyróżniona w Konkursie im. Hanny Szwankowskiej Varsaviana Roku 2015–2016, którego organizatorami są Towarzystwo Miłośników Historii i Biblioteka m.st. Warszawy przy ulicy Koszykowej. Jest to książka o rodzinnej historii, która — jak pisze autorka recenzji — „Pokazując korzenie zarówno miasta, jak i jego przyjezdnych, a potem już „zasiedziałych” mieszkańców, w elegancki sposób doprowadza interesującą rodzinną historię do współczesności i tym samym nadaje jej całkowicie realny wymiar”.
Ta sama autorka (Agnieszka Witkowska-Krych) zwróciła uwagę na publikację Aleksandry Domańskiej pt. Grzybowska 6/10. Lament (wyd. Krytyka Polityczna, Warszawa 2016), która jej zdaniem powinna (pomimo licznych błędów merytorycznych, nierzetelnie zredagowanego tekstu i niekompletnego aparatu naukowego) znaleźć się w kanonie lektur wszystkich, którzy zajmują się historią warszawskich Żydów, jak i topografią miasta, ponieważ „odsłania ona nieznane i interesujące wątki, które mogą stać się początkiem dalszych poszukiwań lub inspiracją do dociekań dotyczących historii własnej rodziny”. Tomasz Bohun omówił książkę Roberta Gawkowskiego (Poczet rektorów Uniwersytetu Warszawskiego), którą w 2016 r. wydały Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego w ramach serii Monumenta Universitatis Varsoviensis. Jest to publikacja rocznicowa, przygotowana z okazji 200. rocznicy utworzenia Uniwersytetu Warszawskiego, przedstawiająca sylwetki rektorów tej uczelni w ujęciu chronologicznym. Marta Kuc-Czerep (Varsaviana 2015–2016. Konkurs im. Hanny Szwankowskiej) przedstawiła publikacje, które zdaniem jury 12. edycji konkursu Varsaviana 2015–2016 odznaczają się wysokim poziomem merytorycznym, niejednokrotnie podejmują problemy badawcze, które dotychczas nie zostały zbadane wcale lub nie w pełni przez historyków, przez co wnoszą istotny wkład w dotychczasową wiedzę na temat dziejów Warszawy i jej mieszkańców w okresie kilku stuleci. W ostatnim tekście w tym dziale Marek Ostrowski (Varsavianistyka — wielointerdyscyplinarne studia wiedzy o mieście) wskazuje na potrzebę kształtowania wiedzy o mieście.

Numer tradycyjnie zamykają działy „Pro memoria” oraz „Varsaviana”. W pierwszym z nich zamieszczono opracowane przez Annę Krochmal wspomnienia o warszawiakach, którzy zmarli w okresie od września 2016 do końca lutego 2017 r., w drugim natomiast informacje o nowościach wydawniczych poświęconych Warszawie, które zestawiła Hanna Macierewicz.