PLANSZA 1

„Chłopi” w Archiwum

„Chłopi” Władysława Stanisława Reymonta to jedna z najbardziej znanych polskich powieści, od lat będąca w kanonie lektur szkolnych. Zekranizowano ją pierwszy raz jeszcze zanim Reymont otrzymał literacką Nagrodą Nobla. Ten czarno-biały film powstał w roku 1922, niestety taśma się nie zachowała. Kolejna ekranizacja powstała w 1972 roku: to słynny serial, mający też skróconą wersję kinową. W roku 2023 powieść Reymonta doczekała się nowej adaptacji. To pełnometrażowy film animowany zrealizowany techniką malarską, w oparciu o nagrania z aktorami. Wyreżyserowany przez twórców nominowanego do Oscara dzieła „Twój Vincent”, film ten wchodzi do polskich kin 13 października. Na niniejszej wystawie kadry z animowanych „Chłopów” zestawiliśmy z archiwaliami z zasobów Archiwum Państwowego w Warszawie. Opowiadają one o tamtej epoce i jej bohaterach. O życiu chłopów, o ich folklorze i tradycjach. O Reymoncie, jak też o sztuce Młodej Polski, która wywarła wyraźny wpływ i na autora powieści, i na najnowszą ekranizację.

Archiwum Państwowe w Warszawie jest instytucją sięgającą korzeniami XVIII wieku. W naszej czytelni można zapoznać się historycznymi dokumentami i książkami, przydatnymi w poszukiwaniach genealogicznych, własnościowych i naukowych. Poza działalnością badawczą i edukacyjną (lekcje archiwalne), przeprowadzamy kwerendy i popularyzujemy archiwalia przechowywane w naszych zasobach. Przygotowujemy na ich podstawie wystawy do bezpłatnego wypożyczenia – takie, jak „Chłopi w Archiwum”

PLANSZA 2

Popularność „Chłopów”

W latach 1902–1908 dzieło Reymonta było publikowane w odcinkach w „Tygodniku Ilustrowanym”. Między 1904 a 1909 rokiem „Chłopi” doczekali się wydania książkowego w czterech tomach. Zdaniem literaturoznawców, dzieło Reymonta było swoistą polską odpowiedzią na powieść „Ziemia” francuskiego pisarza Emila Zoli (1877). Co ciekawe, Reymont zniszczył pierwszą wersję książki. Kolejną, z której był już zadowolony, entuzjastycznie przyjęli i czytelnicy, i krytycy.

Obiekt: Okładka „Tygodnika Ilustrowanego” z grafiką do „Chłopów”

Nobel dla Reymonta

Szwedzka akademia nagrodziła autora „Chłopów” literackim Noblem 13 listopada 1924 roku. Zbliża się zatem setna rocznica tego wydarzenia. Wcześniej jedynym Polakiem, który dostał literackiego Nobla był Henryk Sienkiewicz (1905). Duże szanse miał także Stefan Żeromski, jednak zaszkodziło mu, że jego twórczość uznawano za nazbyt antyniemiecką. Reymont zdobył już wcześniej uznanie „Ziemią obiecaną”, napisaną w ostatnich latach XIX wieku. Czterotomowych „Chłopów” chwalono jako epicką opowieść, napisaną z rozmachem i artyzmem. W 1924 roku w wyścigu po literackiego Nobla Reymont zostawił w polu m.in. samego Tomasza Manna.

Obiekt: Reklama prasowa „Chłopów” podkreślająca, że powieść nagrodzono Noblem

PLANSZA 3

Lipce Reymontowskie

O autentyczności „Chłopów” świadczyło samo miejsce akcji powieści. Książkowe Lipce nie były dziełem wyobraźni autora. To nie wyimaginowana, lecz autentyczna wieś. Krytycy podkreślali, że autor szczegółowo odwzorował tamtejszą topografię – ze stawem i strumykiem, drogą do Pszczonowa, rozmieszczeniem chałup, lokalizacją karczmy i kościoła. Reymont znał Lipce z czasów, gdy był zatrudniony na kolei. Na miejscu zachował się domek dróżnika, w którym pracował. Nic dziwnego, że od 1984 roku zmieniono nazwę wsi na Lipce Reymontowskie.

Obiekt: Zdjęcia z chaty chłopskiej udekorowanej wycinankami łowickimi

Wycinanki łowickie

Lipce Reymontowskie leżą 25 kilometrów od Łowicza. Region ten słynął i słynie z wycinanek. Znamy trzy rodzaje tych ozdób, wyciętych z kolorowego papieru ostrymi nożycami: kodry, gwiozdy i tasiemki. Różnią się kształtem i wyglądem, ale wszystkie wykorzystują wzory roślinne i zwierzęce, pokazują też ludzkie sylwetki. Chłopskie chaty dekorowano wycinankami najczęściej nalepiając je na belki pod stropem. Wycinanki pełnią ważną role w najnowszej ekranizacji „Chłopów” – są pasją Jagny i wyrażają jej artystyczną duszę.

PLANSZA 4

Młoda Polska i Chełmoński

Na „Chłopów” – zarówno powieściowych, jak i filmowych – warto spojrzeć pod kątem Młodej Polski. To prąd artystyczny w literaturze, muzyce i sztukach plastycznych z przełomu wieków, będący polską odmianą modernizmu. W powieści Reymonta czuć stylizację młodopolską w poetyckich opisach przyrody, w symbolicznym rytmie życia i śmierci. Film animowany w warstwie malarskiej odwołuje się zaś do różnych obrazów, w tym młodopolskich. Przede wszystkim jednak do dzieł Józefa Chełmońskiego, autora m.in. „Bocianów”, „Babiego lata”, „Żurawi” czy „Kuropatw na śniegu”.

Obiekty: Pocztówki z reprodukcjami dzieł Józefa Chełmońskiego

Przyroda

Cykl życia przyrody był niezwykle istotny dla ówczesnych mieszkańców wsi. Decydował o pracach w polu, plonach, zarobkach, rozrywce. Dostosowywano do niego styl życia. Natura dostarczała plonów, ale także oddechu i inspiracji – nie tylko do wycinanek. To z warstwy chłopskiej pochodził słynny ówczesny malarz młodopolski Julian Fałat. Jeszcze sto lat temu, w czasach Nobla dla Reymonta, ponad 75 procent mieszkańców Polski mieszkało na wsi. Dziś to około 40 procent.

Obiekt: Wycinanka łowicka z motywem pelikana

PLANSZA 5

Pańszczyzna

Nie wiemy, w jakich dokładnie latach rozgrywa się akcja „Chłopów” – prawdopodobnie jest to koniec XIX wieku lub sam początek XX stulecia. W tych czasach na ziemiach polskich nie funkcjonowała już pańszczyzna, czyli przymusowa praca chłopów na rzecz właściciela zwierzchniego ziemi, na której gospodarowali. Warto jednak zauważyć, że jeden z głównych bohaterów – blisko sześćdziesięcioletni Maciej Boryna – urodził się w Królestwie Polskim jeszcze w czasach pańszczyźnianych. Pamięć o dawnych porządkach mogła rzutować na pewne cechy jego charakteru i stosunek do wszystkich zależnych od niego osób.

Obiekt: Tabele odrabiania pańszczyzny i najmu chłopów w majątku Strzykuły, rok 1845

Bunt chłopów

Chłopi pańszczyźniani stosunkowo rzadko się buntowali. Zwykle dochodziło do niewielkich zajść, jak we wsi Krowodrza (1543), lecz znamy z historii także powstanie Kostki- Napierskiego (1651). Również w czasach po zniesieniu pańszczyzny zdarzały się konflikty z okolicznymi właścicielami ziemskimi. W „Chłopach” istotnym wątkiem jest spór między Lipcami i dworem o las, do którego obie strony rościły sobie prawa.

Obiekt: Akta z okresu Księstwa Warszawskiego dotyczące samowolnego uwolnienia się od pańszczyzny wsi Kompina

PLANSZA 6

Powstanie styczniowe

W Lipcach żyło kilka osób pamiętających powstanie styczniowe – polski zryw niepodległościowy z lat 1863–1864. Są to m.in. kościelny Jambroży oraz parobek Kuba z gospodarstwa Borynów. Sam Maciej Boryna w młodości także uczestniczył w powstaniu. Pamięć o tamtych wydarzeniach i walce z carskimi wojskami łączy w pewien sposób chłopów z rodziną dziedzica. Paradoksalnie, uwłaszczenie chłopów w Królestwie Polskim obiecywał powstańczy Rząd Narodowy w 1863 roku, jednak ukaz o uwłaszczeniu wydał w 1864 roku car Aleksander II, wróg powstańców.

Obiekty: Pocztówki ze scenami z powstania styczniowego: bitwa pod Mrzygłodem, obóz powstańczy, rzeź w Siemiatyczach

Kongresówka

Czasy „Chłopów” i powstania powieści to epoka, w której Polski wciąż jeszcze nie wróciła na mapę Europy. Lipce znajdowały się w Kongresówce, czyli marionetkowym Królestwie Polskim, podległym Imperium Rosyjskiemu. Z jednej strony trwały tam represje, rusyfikacja i wynarodawianie Polaków. Z drugiej rozwijał się przemysł, rosła sieć kolejowa, pojawiały się nowe perspektywy. Reymont przez kilka lat pracował – na niskim stanowisku – w Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Gdy jako pisarz otrzymał Nagrodę Nobla, Polska znów była krajem niepodległym.

Obiekt: Pociąg Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w obiektywie Zdzisława Marcinkowskiego

PLANSZA 7

Jagna

Powieściowa Jagna (czyli Agnieszka) Paczesiówna urodziła się lata po powstaniu styczniowym. W chwili ożenku z dużo starszym Maciejem Boryną była panna osiemnastoletnią. Miała już zupełnie inne podejście do życia niż wcześniejsze pokolenie. Praca na polu, w obejściu – to nie było dla niej. Nierozumiana, znienawidzona przez sąsiadki, oskarżana o bałamucenie mężczyzn, wyznawała: „Tak mnie cosik podrywa, tak ponosi, że tego nieba bym się uwiesiła i z tymi chmurami poniesła we świat”.

Obiekt: Wycinanka łowicka z kobietami przy krosnach

Antek

Antek Boryna, syn Macieja, żyje w konflikcie z ojcem. Ożeniony z Hanką, pragnie Jagny. Przywiązany do ojcowizny, rozmyśla jednak nad emigracją. Tematy nieszczęśliwej miłości, rodzinnych sporów i walki o chleb poznał Reymont na własnej skórze. Czy swoich bohaterów oparł na prawdziwych mieszkańcach Lipców? Na pewno w dzienniczku Reymonta znaleziono informację, że niejaki Boryna pożyczył mu trzy ruble.

Obiekt: Akta stanu cywilnego z Lipców Reymontowskich z końca XIX wieku

PLANSZA 8

Przemiany społeczne

Po powstaniu styczniowym wiele się zmieniło w polskim społeczeństwie. Pozbawione wsparcia mężczyzn – zabitych, wywiezionych na zsyłkę lub pozostających na emigracji – kobiety musiały wejść do świata dotychczas dla nich mało dostępnego: brały się za sprawy ekonomiczne, finansowe, społeczne, kulturalne. Bardziej mogły to odczuć kobiety w wielkich miastach niż na wsi, aczkolwiek rozwój przemysłu prowadził też do odpływu ludności wiejskiej. Wiele się zmieniało, ale – niestety – kobiety na ziemiach polskich wciąż nie mogły studiować. Dlatego w 1891 Maria Skłodowska wyemigrowała, by podjąć naukę na paryskiej Sorbonie.

Obiekt: Zdjęcie Marii Skłodowskiej-Curie, rocznik 1867

Kobiety walczące

Jagna w rodzinnej wsi traktowana była jako niebezpieczny, kłopotliwy odmieniec. W miastach konflikty i poskramianie kobiet miały już inny charakter. W 1883 roku doszło w Żyrardowie do Strajku Szpularek – pierwszego tak wielkiego na ziemiach polskich, a zarazem jednego z pierwszych na świecie wywołanych przez kobiety. Wcześniej, podczas powstania styczniowego, panie sporadycznie zajmowały się czynną walką. Inaczej było na początku XX wieku, podczas rewolucji 1905 roku i później. W 1906 roku Wanda Krahelska z grupą konspiratorek dokonała nawet zamachu na krwiożerczego generał-gubernatora warszawskiego Gieorgija Skałona.

Obiekt: Zdjęcie rewolucjonistki Józefy Kunickiej, rocznik 1877

PLANSZA 9

Religia

Nakazy religijne odgrywały kolosalne znaczenie w świecie „Chłopów”. Organizowały świat i były drogowskazami moralnymi. Ksiądz, mimo wszelkich ludzkich ułomności, był wielkim autorytetem. Kościół zaś stanowił miejsce, gdzie podczas niedzielnej wsi i świąt można było zaznaczyć swoją pozycję albo przekonać się o niechęci sąsiadów. Miejsce w ławkach w pierwszych rzędach stanowiło o statusie rodziny. Biedacy i ludzie w niełasce tłoczyli się w bocznych nawach albo stali na uboczu, unikani przez resztę.

Obiekty: Zdjęcia z wiejskiej procesji w święto Bożego Ciała

Zabobony

W świecie „Chłopów” religia katolicka wciąż mieszała się ze zwyczajami i tradycjami rodem z czasów pogańskich, takich jak „zamawianie od złego” czy rozsypywanie na mogiłach okruchów chleba. Wypijanie wody po wielkanocnym obrzędzie święcenia wody i ognia miało zapewnić zdrowie. Także bazie miały chronić przed chorobami. Nawet zwyczaj noworocznego kolędowania przebierańców jest prawdopodobnie echem dawnych rytuałów na cześć bóstw urodzaju i płodności.

PLANSZA 10

Wesele

Zanim dochodziło do ślubu, do domu panny wysyłano dziewosłębów, czyli swatów, najczęściej z wódką. Ustaleniu warunków zamążpójścia, w tym ekonomicznych, uznawano za kluczowe. Samo wesele było tym huczniejsze, im bardziej bogaty i wpływowy był pan młody. Podczas weseliska, podobnie jak dziś, miały miejsca oczepiny. Wtedy jednak oznaczały obcięcie włosów pannie młodej i nałożenie specjalnego czepca. Wszelkie odstępstwo od tej tradycji było źle widziane. Podobnie jak nieposłuszeństwo żony wobec męża. Za normalne uważano, że każe się je biciem.

Obiekt: Zdjęcie panny młodej w weselnym czepcu, u boku męża

Chłopomania

Scena wesela z animowanych „Chłopów” nawiązuje do dramatu „Wesele” (1901) Stanisława Wyspiańskiego, zekranizowanego przez Andrzeja Wajdę w roku 1973. Był on odbiciem swoistej chłopomanii, która opanowała młodopolskich artystów na początku XX wieku. Ta fascynacja wiejskim stylem życia i folklorem wzięła się z przeświadczenia, że powrót do natury może przywrócić pasję i inwencję artystom – zmęczonym życiem miejskim i przekonanym, że dotarli w ślepy zaułek. Symbolem chłopomanii są właśnie wesela: malarza Włodzimierza Tetmajera z chłopką Anną Mikołajczykówną z Bronowic (1890) oraz pisarza Lucjana Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną, siostrą Anny (1900).

Obiekt: Portret Reymonta pędzla Wyspiańskiego w artykule na temat noblisty

PLANSZA 11

Praca

Praca chłopów była nie do pozazdroszczenia. Jak pisał etnograf Oskar Kolberg, wstawali o 3.00-3.30 rano. Po modlitwie dzieci od razu brały się za skrobanie ziemniaków, gospodynie mieliły na żarnach, doiły krowy i szykowały jedzenie, a gospodarze – karmili bydło i rąbali drwa. Na rozmaitych robotach, z niewielkimi przerwami, mijał im cały dzień. Nawet po kolacji kobieta „gotuje kolacyję, doji krowy, sprząta; zimową zaś porą, na długich wieczorach, przędzie jeszcze aż do nocy. Chłop wróciwszy z pola najczęściej odpoczywa, albo też sporządza to, co się z naczyń lub narzędzi zepsuło. W ogóle idą wczas spać (około 9tej godz.) nie zaprzątając sobie głowy marnościami ani próżną gadaniną”.

Obiekt: Zdjęcie kobiet pracujących w polu

Dzieci

Przez pierwszych sześć lat życia dzieci tylko bawiły się i pod okiem starszych przyglądały się swoim przyszłym obowiązkom. Potem czekała je codzienna praca. Wstawały z rana równie wcześnie jak rodzice i pomagały im w robotach w domu i na gospodarce. Często opiekowały się młodszym rodzeństwem. Obowiązki zmieniały się wraz z wiekiem i możliwościami dzieci – mniejsze wypasały gęsi, większe były już w stanie pilnować krów czy owiec. Dzieci wychowywano w karności, nie żałując razów za przewinienia. Oczekiwano od nich ślepego posłuszeństwa rodzicom – zwłaszcza ojcu.

Obiekt: Kobieta z dzieckiem w obejściu gospodarstwa

PLANSZA 12

Rozrywki na wsi

W świecie „Chłopów” niedziela była dniem świętym. Pracę w polu uważano za zakazaną. Obowiązkowa była natomiast wizyta w kościele na mszy. Wszyscy się do niej starannie przygotowywali: zmieniano odzież, bieliznę, czesano włosy. Oddech od codziennej harówki zapewniały też wyjazdy na targ. Stanowił okazje nie tylko do zakupów, ale też do towarzyskich spotkań, plotek, posłuchania grajków, pooglądania wędrownych kuglarzy itp. To także na targu mieszały się różne warstwy społeczne: rzemieślnicy, właściciele ziemscy, handlarze i chłopi.

Obiekt: Mieszkańcy wsi na targowisku

W karczmie

W gospodzie dowiadywano się o nowinach ze świata, rozpowiadano plotki, omawiano sprawy wsi. Najczęściej przy muzyce i alkoholu. W zaborze rosyjskim aż do końca XIX wieku obowiązywała we wsiach propinacja – wyłączne prawo tamtejszego właściciela ziemskiego do produkcji i sprzedaży napojów alkoholowych. Przywilej ten, podobnie jak karczmy, dzierżawili czasem Żydzi. Nie było to zasadą i zmieniało się w zależności od czasów i zaborów, tym niemniej przyczyniło się do powstania pewnych stereotypów.

Obiekt: Niedzielny odpoczynek przy napojach

PLANSZA 13

Realia wiejskie

Wioski łowickie należały do bogatszych, tym niemniej wieś w Kongresówce uchodziła za biedną i zacofaną. Szerzyły się przesądy i choroby. Opieki lekarskiej praktycznie nie było, karierę robili znachorzy i „zamawiacze” chorób. Powszechny problem stanowił analfabetyzm (jeszcze w 1914 roku na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego odnotowano 57 procent niepiśmiennych). Drogi były fatalne, infrastruktura i technika kulały. Kosy zaczęły wypierać sierpy na polskiej wsi dopiero pod koniec XIX wieku. W tym samym czasie przy orce pługiem zaczęto używać koni, zamiast – jak wcześniej – krów i wołów.

Obiekt: Widok na gospodarstwo na polskiej wsi

Problemy Władysława Reymonta

Naprawdę nazywał się Stanisław Władysław Rejment. Nazwisko zmienił, by uniknąć kłopotów z carską cenzurą. Urodził się w Kobielach Wielkich w wielodzietnej rodzinie organisty. Ojciec sarkał, że Władysław myślał bardziej o teatrze, pisaniu, eksperymentach ze spirytyzmem i podróżach, niż o pracy w handlu i rzemiośle lub na kolei. Reymont długo ledwie wiązał koniec z końcem, nie zaznał też szczęścia w miłości. Paradoksalnie pomógł mu… wypadek kolejowy w 1900 roku. Pochłonął on wiele ofiar, Reymont też był poszkodowany. Z pomocą dr. Jana Rocha Rauma zdobył sowite odszkodowanie. Dzięki temu i rosnącej popularności, stał się finansowo niezależny i w 1902 roku poślubił młodopolską muzę Aurelią Szabłowską, z domu Schatzschnejder.

Obiekt: Zdjęcie prasowe z katastrofy kolei warszawsko-Wiedeńskiej w okolicach stacji Włochy

PLANSZA 14

Śmierć Reymonta

Autor „Chłopów” nie cieszył się długo sławą po zdobyciu Nagrody Nobla. Zmarł na serce 5 grudnia 1925 w Warszawie, w wieku zaledwie 58 lat. Nieco dwa tygodnie wcześniej odszedł inny wielki polski pisarz i konkurent Reymonta do Nobla – Stefan Żeromski. Twórca „Chłopów” pisał wtedy w liście: „Dzisiaj umarł Żeromski, cios to dla mnie okrutny z wielu powodów. Umarł na serce. Był o parę lat starszy ode mnie, ale miał szaloną wolę życia i energię. Strata ta polskiej literatury niezastąpiona. Uwielbiałem Go jako genialnego pisarza. Naturalnie, ta nagła śmierć źle podziałała i na mój stan zdrowia. Teraz bowiem na mnie przychodzi kolej umierania”.

Obiekt: Relacja prasowa ze zdjęciami z pogrzebu Reymonta w Warszawie

Koniec Młodej Polski

Koniec ruchowi Młodej Polski przyniosła I wojna światowa i pojawienie się nowych trendów w sztuce. W 1907 roku Pablo Picasso namalował, a w 1916 roku zaprezentował publicznie swój przełomowy obraz „Panny z Awinionu”. W 1913 roku Igor Strawiński wystawił balet „Święto wiosny” z prekursorską choreografią Wacława Niżyńskiego. Kończyła się pewna epoka, a modernizm wchodził w nową fazę. Wielu polskich artystów, kojarzonych z Młodą Polską, nie przeżyło Reymonta. Wyspiański zmarł w 1907 roku, w wieku zaledwie 38 lat. Józef Chełmoński zmarł w 1914 roku, Stanisław Witkiewicz – w 1915, Włodzimierz Tetmajer – w 1923. Julian Fałat i Jacek Malczewski odeszli kilka lat po Reymoncie, w roku 1929.

Obiekt: Akt zgonu Józefa Chełmońskiego

PLANSZA 15

Dziedzictwo „Chłopów”

Po przyznaniu Nobla autorowi „Chłopów” jeden z amerykańskich publicystów napisał z przekąsem, że „było dwóch głównych kandydatów do nagrody – Stefan Żeromski i Władysław Reymont, ponieważ jednak większość Polaków wolała Żeromskiego, jurorzy wybrali Reymonta”. Dziś dawne spory już przygasły, a obaj autorzy znajdują się w kanonie lektur szkolnych. Znani są także za granicą. Zwłaszcza „Chłopi” doczekali się mnóstwa wydań w językach obcych, i to nie tylko tych najpopularniejszych. Już w 1926 przetłumaczono ich na japoński, w 1928 – na hebrajski, w 1930 – na ukraiński. Od tego czasu liczba wydań obcych rosła, ostatnio ukazał się nowy przekład angielski. „Chłopi” stali się przewodnikiem po polskiej duszy. Po naszych zwyczajach, tradycjach i zmorach. Ich nowa, animowana, malarska wersja zapisze kolejny rozdział w tej historii. W zestawieniu z archiwaliami to doświadczenie może być jeszcze pełniejsze i bogatsze.

O wystawie

Kurator: Magdalena Wiercińska
Scenariusz i teksty: Adam Węgłowski
Projekt graficzny: Anastasia Smyk
Koncepcje wycinanek: Michał Janicki
Realizacja: Archiwum Państwowe w Warszawie we współpracy z Breakthru Films. Materiały archiwalne pochodzą z zasobu Archiwum Państwowego w Warszawie. Breakthru Films udostępniło kadry z filmu „Chłopi”, reż. DK Welchman i Hugh Welchman. Polska premiera 13 października 2023 roku.
Tłumaczenie: Tobiasz Cwynar
Druk: Antare