Żelazowa Wola

    W aktach grodzkich z końca XVI w. jako płatnicy podatków z łanów kmiecych w Żelazowej Woli występują bracia Mikołaj i Piotr Żelazo. Na przełomie XVII i XVIII w. dobra ziemskie Żelazowa Wola z przyległościami należały do rodu Paprockich. Po śmierci chorążego płockiego Adama Paprockiego właścicielem dóbr został starosta sochaczewski Walerian Łuszczewski, który ok. 1784 r. przekazał je sędziemu sochaczewskiemu Piotrowi Łuszczewskiemu. Od niego to właśnie w 1798 r. całość dóbr kupiła Ludwika Skarbkowa. Po ucieczce w 1801 r. Kacpra Skarbka, spowodowanej wizytami wierzycieli i pozwami o zajęcie nieruchomości, prowadzeniem majątku zajmowała się Ludwika z Fengerów Skarbkowa. W 1802 r. zatrudniła na nauczyciela swoich dzieci Mikołaja Chopina, który w 1806 r. pojął za żonę Justynę Krzyżanowską, córkę zarządcy i administratora dóbr izbickich na Kujawach. W nieodległej od dworu oficynie, gdzie zamieszkali małżonkowie, przyszedł na świat 1 marca 1810 r. syn, który po hr. Skarbku otrzymał imię Fryderyk.


Tu stała kołyska Fryderyka Chopina. Sto kilkadziesiąt lat temu. Nie możemy sobie nawet wyobrazić, jak wtedy wyglądało to miejsce. Jak wyglądała Żelazowa Wola, kiedy stał tu jeszcze pałac zamieszkiwany przez rodzinę Skarbków, kiedy panował tutaj ożywiony ruch. Podwórze i ogród pałacowy pełne było najrozmaitszych figur, dzieci, dorosłych, domowników, nauczycieli (…).
Z całego kompleksu budynków, z całego skomplikowanego bytu właścicieli ziemskich została tylko ta skromna oficyna, mały domek, gdzie wydzielono ubogie mieszkanie owemu nauczycielowi i jego małżonce, dalekiej krewnej państwa domu. Ale widocznie unosił się nad tym domkiem jakiś blask czy ogień, coś co odznaczało od innych domków okolicznych – skoro ocalał. Przeszedł przez trudne czasy, kiedy nikt nie pamiętał, kto się w nim urodził – i dotrwał do dziś dnia, aby w swej skromniej samotności stać się jedną z najcenniejszych pamiątek, jaką naród polski posiada.

Fragm. z przedmowy Jarosława Iwaszkiewicza do wydawnictwa A. Kaczkowskiego, Żelazowa Wola, wyd. VI, Warszawa 1985, s. 5.

________________________________________________________________________________________


_____________________________________________
Dobra ziemskie Żelazowa Wola i Orły na karcie topograficznej Królestwa Polskiego, Kwatermistrzostwa Wojsk Polskich, wyd. przez gen. Richtera w 1843 r. w skali 1:126000; APW/OŁ, Zbiór kartograficzny, sygn. 7
_________________________________________________
Folwark Żelazowa Wola na planie z 1872 r., sporządzonym w skali 1:5000 przez geometrę Franciszka Orłowskiego (odrys planu pomiarowego z 1879 r. wykonanego przez H. Maklanowicza); APW/OG, Hipoteka w Sochaczewie, sygn. 431, k. 83


Dwór stał zwrócony na południe, równolegle do rzeki Utraty, pobudowany na wzór francuski pomiędzy dziedzińcem a ogrodem, którego ozdobą była obfitująca w egzotyczne drzewka i sadzonki oranżeria. (…) W pobliżu dworu znajdowały się: spichlerz na zboże i wozownia… oraz dobrze widoczne na zachowanym planie folwarku z 1872 r. inne budynki gospodarskie: obory, stajnia i owczarnia, będące ważnymi składnikami majątku (…).

M. Wojtylak, Tajemnice dworu w Żelazowej Woli, „Rocznik Mazowiecki”, T. XII, 2000, s. 216.

_______________________________________________________________________
Karta pocztowa – Kościół św. Rocha w Brochowie – miejsce ślubu 2 VI 1806 r. rodziców Fryderyka Chopina – Mikołaja i Justyny z Krzyżanowskich i chrztu kompozytora 23 IV 1810 r.; APW, Zbiór pocztówek (do 1939 r.), sygn. IV-518

_____________________________________________________________________________________________
Akt plenipotencji Ludwiki Skarbkowej z 15 VI 1810 r. dla Józefa Wyrzykowskiego, ekonoma w Żelazowej Woli z podpisem Mikołaja Chopina - guwernera jako świadka; APW/OŁ, Kancelaria Benedykta Tańskiego, podsędka powiatu sochaczewskiego w Sochaczewie, sygn. 2


Mikołaj w ciągu 6 lat po upadku Powstania Kościuszkowskiego jest w podłowickim Czerniewie (błędnie i uparcie przez wszystkich bez wyjątku muzykologów Polski i świata Czerniejewem zwanym) guwernerem dzieci w domu starościny Łączyńskiej dla nauki języka francuskiego, niemieckiego, gry na skrzypcach i flecie oraz dobrego tonu i manier towarzyskich. Właśnie w Czerniewie pan Mikołaj się spolszczył i „lackim duchem” przepełnił. Czternastoletnia Maria, późniejsza szambelanowa z podłowickich Walewic (…) okazała się szczególnie pojętną uczennicą Mikołaja, który po latach lubił opowiadać w rodzinie swej o słynnej Marii (…) W ciągu następnych lat ośmiu od 1802 r. Mikołaj Chopin był wychowawcą dzieci hr. Skarbkowej (…).

Z. Pągowski, Chopin w Łowiczu i Łowickiem [w:] Katalog wystawy w Łowiczu z 1957 r.

__________________________________________________________________________________________
Akt rozporządzenia majątkowego Ludwiki z Fengerów hr. Skarbkowej z 25 V 1818 r., w którym zastrzega sobie mieszkanie w Żelazowej Woli złożone ze Dworu, Officyny, Oranżeryi, Stayni i Wozowni do swego własnego użytku na czas nieograniczony, czyli aż do śmierci swoiey i gdzie rezerwuje dla siebie Ogród Fruktowy [owocowy] i Warzywny oraz potwierdza zobowiązanie złożone własnoręcznym pismem przez Fryderyka Skarbka do dostarczania jej drzewa opałowego i ludzi do ogrodu; APW/OŁ, Kancelaria Tomasza Rudnickiego, notariusza publicznego powiatu sochaczewskiego w Sochaczewie, sygn. 5

        Na wiejskie gaje, na kwietne sady,
        na pola hen,
        idzie nocami cień blady,
        cichy jak sen.
        Słucha, jak szumią nad rzeką lasy
        owite w mgły;
        jak brzęczą skrzypce, jak huczą basy
        z odległej wsi.
        Słucha, jak szepcą drżące osiny,
        malwy i bez;
        i rozpłakanej słucha dziewczyny,
        jej skarg, jej łez.

K. Przerwa Tetmajer, Cień Chopina (fragm.), [w:], Poezje, Warszawa 1980, s. 65.

_____________________________________________________________________________________________________
Akt zawarcia układu między sukcesorami po zmarłej Ludwice Skarbkowej z 22 III 1828 r., w którym odnotowano dług Ludwiki Skarbkowej do spłacenia w najkrótszym, ile być może czasie w wysokości 22.822 zł. panu Mikołajowi Chopin, profesorowi Liceum Warszawskiego; APW/OŁ, Kancelaria Józefa Sapińskiego, rejenta powiatu sochaczewskiego w Sochaczewie, sygn. 17


_____________________________________________________________________________________________________
Inwentarz pozostałości po zmarłym w Żelazowej Woli 25 VII 1834 r. Michale Skarbku; APW/OŁ, Kancelaria Józefa Sapińskiego, rejenta powiatu sochaczewskiego w Sochaczewie, sygn. 30

Sąd Pokoju Wydziału Spornego Powiatu Sochaczewskiego w domu zamieszkałym przez zmarłego Michała Skarbka, oficyną murowaną zwanym, lokale przez niego zamieszkałe wchodząc z dziedzińca, czyli od zachodu po prawej ręce odpieczętował, a mianowicie: przedpokój, przedpokój sypialny i pokój sypialny, w których na wniosek naczelnika Komendy Żandarmów Obwodu Sochaczewskiego [por. Marcina Jaworskiego] zajęto się przejrzeniem przedmiotów, a głównie papierów (…).


   Fragm. z inwentarza pozostałości po Michale Skarbku z 1834 r.

___________________________________________________
Zgłoszenie przez Józefa Kalasantego Jędrzejewicza długu w wysokości 21.726 zł 25 gr. na rzecz Mikołaja Chopina w inwentarzu pozostałości po Michale Skarbku; APW/OŁ, Kancelaria Józefa Sapińskiego, rejenta powiatu sochaczewskiego w Sochaczewie, sygn. 30


Skąd Mikołaj miał tak duże pieniądze, aby pożyczyć je Skarbkowi, nawet jeśli nie była to pożyczka jednorazowa? (…)

Dług mógł stanowić, choćby częściowo, dawne zobowiązania Ludwiki Skarbkowej wobec Mikołaja Chopina, np. za wieloletnią pracę u niej. Niewykluczone, że hrabina borykała się z bieżącymi trudnościami finansowymi (vide sprawa wyjazdu jej syna Fryderyka na studia zagraniczne w 1809 r.) i jedynym sposobem wyrównania narosłych zobowiązań był zapis na hipotece (…).

P. Mysłakowski, A. Sikorski, Chopinowie - krąg rodzinno-towarzyski, Warszawa 2005, s. 162.

____________________________________________________________________________________
Akt z 29 I 1929 r. spisany przed Zygmuntem Hübnerem, notariuszem przy Wydziale Hipotecznym Sądu Okręgowego w Warszawie, dotyczący kupna działki w Żelazowej Woli (park i dworek Chopina) przez Towarzystwo Przyjaciół Domu Chopina; APW/OG, Hipoteka w Sochaczewie, sygn. 1336, s. 214-222


Roch i Józefa Szymaniak (…) aktem niniejszym sprzedają z należącej do nich zachodniej części tych dóbr na własność Towarzystwu Przyjaciół Domu Chopina działkę ziemi, oznaczoną na planie sporządzonym w 1928 roku przez mierniczego Józefa Bukowskiego (…) zawierającą powierzchni, podług tegoż planu, 3 (trzy) hektary 5140 (pięć tysięcy sto czterdzieści) metrów kwadratowych, za umówiona dobrowolnie ogólną sumę w kwocie 40 000 (czterdzieści tysiące) złotych i zgadzają się na przepisanie na imię kupującego Towarzystwa tytułu własności sprzedanej działki w wykazie hipotecznym.

Fragm. z aktu notarialnego Z. Hübnera z 1929 r.

__________________________________________________________________________________
Żelazowa Wola – dworek i park – karty pocztowe wydane przez Instytut Fryderyka
Chopina z okazji Roku Chopinowskiego w 1949 r.; APW, Zbiór Korotyńskich,
sygn. XI/317, s. 4-7

Można się w Żelazowej Woli naocznie przekonać, co warta jest wielka sztuka jako najmocniejsza więź narodu, jako opoka i podstawa. Poezja Mickiewicza, muzyka Chopina są dla Polaków taką opoką.

Ze zdziwieniem i rozczuleniem patrzymy na ten domek skromny – kwintesencję polskości – jak płynie niby okręt pośród zieleni parku posadzonego tutaj troskliwą ręką, parku, który chciał być godny muzyki Chopina.
Wraz z innymi przychodzimy tutaj oddać hołd pamięci wielkiego artysty. Stajemy na progu domu onieśmieleni i zachwyceni prostotą tego miejsca.

Fragm. z przedmowy Jarosława Iwaszkiewicza do wydawnictwa A. Kaczkowskiego, Żelazowa Wola, wyd. VI, Warszawa 1985, s. 9.

POWRÓT            DALEJ