W zasobie Oddziału w Pułtusku Archiwum Państwowego m.st. Warszawy zachowało się 361 teczek osobowych uczniów pułtuskiego gimnazjum z lat 1910-1915. Jest to przeważnie dokumentacja, której gimnazjaliści nie zdążyli odebrać ze szkoły z powodu ewakuacji administracji szkolnej do Rosji w 1915 r. i dotyczy uczniów wszystkich klas uczących się w Gimnazjum w tymże roku. Większość z nich egzamin dojrzałości zdawała już w wolnej Polsce. Dokumentacja przechowywana była w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym w Moskwie, skąd do Polski wróciła w 1962 r.

W ponad dwustu teczkach znajdują się fotografie chłopców, które przedkładali w momencie zapisywania się do Gimnazjum. Jacy byli ówcześni uczniowie, jakie były ich późniejsze dzieje? Jak zdali najtrudniejszy egzamin w latach 1918- 1920 i 1939 -1945?

Poniżej prezentujemy 20 fotografii wraz z krótkim przedstawieniem naszych bohaterów i ich losów po ukończeniu szkoły. Opisy sporządzono głównie na podstawie słownika biograficznego: T. Kowalski, J. Młodyński, J. Szczepański, Wpisani w historię Pułtuska, Pułtusk 2001. Teksty pisane kursywą pochodzą ze wspomnień z czasów młodości Karola Handkego (W kepi i w hełmie, Pułtusk 1995), który osobiście znał i kolegował się z wieloma z prezentowanych tu postaci. Fotografie, o ile nie zaznaczono inaczej, pochodzą  ze zbiorów Oddziału w Pułtusku APW.





Andrzejewski Józef Rudolf (1906-1989) – ur. w Pułtusku, syn felczera Józefa i Wandy z Pilkiewiczów. Ziutek był już, mimo młodego wieku, uczniem starszych klas, oczytanym w powieściach May’a, był etatowym przywódcą Indian, to jest nas wszystkich. Zawód mi sprawił dopiero w 1972 r., gdy bawił u mnie w Wildze pod Warszawą. Pojechaliśmy na grzyby i Ziutek zabłądził [...] Widocznie przebywanie w stolicy przez lat pięćdziesiąt wypaczyło jego instynkty [...]. Przyszedł kiedyś kapać się z nami młodszy Bomert, syn kolonisty i właściciela młyna. Był on mało rozgarnięty i Ziutek radził mu, żeby się przedstawiał z francuska „bonne merde”. Przyjął to za dobrą monetę. W czasie okupacji Ziutka przyskrzynili Niemcy w „łapance”, ale tenże Bomert, jako kapitan niemiecki, kazał go puścić. Zmarł w Warszawie, pochowany na Cmentarzu Bródnowskim.




Błaszczak Stanisław (1900-?) – ur. w Kruszach, pow. ostrołęcki, syn. rolnika Tomasza i Anny z Karolaków. Kolega Błaszczak był nadzwyczaj sumiennym korepetytorem. Uporządkował moje skromne wiadomości i nakładł do głowy tyle wszelakiej wiedzy, że w niespełna dwa lata uczynił ze mnie młodego człowieka godnego przywdziania „kepi”, ucznia 3 klasy gimnazjum i to nie byle jakiego, bo pułtuskiego.



(fot. ze zbiorów Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego)

Chęciński Witold Stefan (1900-?) – ur. w Smoleńsku, syn urzędnika akcyzy Bogdana Feliksa i Urszuli Wandy z Domańskich. Na początku XX w. rodzina przeniosła się do Pułtuska, gdzie w 1910 r. Witold Chęciński rozpoczął naukę w Gimnazjum Męskim. W 1915 r., gdy ewakuowano urzędy rosyjskie, Chęcińscy z powrotem znaleźli się w Smoleńsku i tu Witold ukończył gimnazjum i w 1918 r. zdał maturę. Wkrótce potem ponownie Chęcińscy osiedli w Pułtusku, a Witold we wrześniu 1918 r. zapisał się na Wydział Lekarski Uniwersytetu Warszawskiego. Na początku listopada wstąpił na ochotnika do 36 pp. Ciężka choroba, jakiej się nabawił w wojsku sprawiła, że nie tylko został zdemobilizowany, lecz także musiał przerwać naukę na Wydziale Lekarskim i ostatecznie w 1919 r. przeniósł się na Wydział Prawa. W lipcu 1920 r. zgłosił się jako ochotnik do służby wojskowej i walczył w wojnie polsko-bolszewickiej, a następnie kontynuował studia prawnicze. Występował również w teatrze amatorskim w Pułtusku. Pogarszająca się sytuacja finansowa zmusiła go do przerwania studiów i podjęcia pracy zarobkowej. Jego późniejsze losy nie są znane. Serdeczny i przyzwoity człowiek – zapamiętał go K. Handke. W historii Pułtuska zapisał się przede wszystkim jako założyciel, zarazem pierwszy prezes i trener istniejącego do dziś klubu sportowego „Nadnarwianka” Pułtusk.




Chodkowski Karol (1899-1940) – ur. we wsi Pomaski Wielkie, syn Antoniego i Józefy z Sokołowskich. Uczęszczał do prywatnej szkoły w Makowie Maz., następnie od 1915 r. do Gimnazjum Męskiego im. P. Skargi w Pułtusku. Należał do drużyny harcerskiej i szkolnego plutonu POW. 11 listopada 1918 r. uczestniczył w rozbrajaniu oddziałów niemieckich. Po uzyskaniu świadectwa dojrzałości w 1919 r. rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego. Z braku środków finansowych musiał przerwać studia i rozpoczął pracę jako nauczyciel w gimnazjum w Makowie Maz. W 1920 r. na ochotnika wstąpił do WP i jako kanonier 1 bat. 8 pap. brał udział w walkach z armią bolszewicką pod Pułtuskiem, nad Wkrą, Nasielskiem i Chorzelami. Po zakończeniu wojny kontynuował studia na Wydziale Filozoficznym UW. W 1923 r. przeniósł się na Wydział Lekarski, który ukończył w 1928 r. i objął stanowisko starszego asystenta Zakładu Anatomii Patologicznej. Habilitował się w 1936 r. W 1939 r. zmobilizowany do WP, trafił do niewoli sowieckiej. Zamordowany w Katyniu w 1940 r.




Chrupek Czesław Albin (1902-1944) – ur. w Sadykrzu, pow. pułtuski, syn dzierżawcy majątku Sadykierz Rajmunda i Wincentyny z Żochowskich. Jako ochotnik brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r., następnie był podoficerem zawodowym 13 pp w Pułtusku. Walczył w kampanii wrześniowej 1939 r. Żołnierz Armii Krajowej. Aresztowany przez gestapo został rozstrzelany w Pułtusku 4 września 1944 r. wraz z innymi 16 osobami, w tym ze swoją siostrą, również żołnierzem AK, Zdzisławą Eugenią Chrupek-Markuszewską (1907-1944).




Chrupek Tadeusz (1900-1940) – brat Czesława, ochotnik w wojnie 1920 r., zamordowany w Katyniu. Kolejny z rodzeństwa Chrupków: Michał (ur. 1898) zginął w powstaniu warszawskim.




Czarkowski Karol (1901-1992) – ur. w Pułtusku, syn szewca Karola i Marianny z Obiedzińskich. Jako uczeń Gimnazjum należał do szkolnego plutonu POW i wraz z nim uczestniczył 11 listopada 1918 r. w rozbrajaniu oddziałów niemieckich. W 1920 r. jako ochotnik walczył w wojnie polsko-bolszewickiej. Po ukończeniu gimnazjum i odbyciu zasadniczej służby wojskowej, wstąpił do warszawskiej Szkoły Podchorążych i w 1926 r. otrzymał promocję na podporucznika WP. Podczas przewrotu majowego stanął po stronie rządowej. W 1937 r. awansował na stopień kapitana. Wybuch II wojny światowej zastał go w 76 pp w Grodnie. Został internowany na Litwie, a następnie uwięziony w Kozielsku. Udało mu się dotrzeć do armii gen. Andersa, z którą przebył cały szlak bliskowschodni. Po bitwie pod Monte Cassino został odznaczony Krzyżem Zasługi i awansowany na majora. Służbę zakończył w 1947 r. w stopniu podpułkownika. Po wojnie udało mu się odszukać żonę Janinę, ranną w Powstaniu Warszawskim oraz po wielu trudach sprowadzić do Anglii 9-letnią córeczkę. W 1953 r. wyjechał do USA, gdzie w Detroit podjął pracę w zakładach Broisa, produkujących maszyny do pisania i komputery. Zmarł w 1992 r. Zgodnie z jego ostatnią wolą pochowany został na cmentarzu Św. Krzyża w rodzinnym Pułtusku.




Don Abram Mojżesz (1903-?) – ur. w Pułtusku, syn właściciela tartaku Lejby i Rojzy z Rubinsztejnów. Po ukończeniu szkoły pracował jako urzędnik. Znany w okresie międzywojennym działacz sportowy, członek zarządu klubu „Makabi” Pułtusk. Zamordowany prawdopodobnie podczas II wojny światowej.




Fabisiak Marian Ambroży (1904-?) – ur. w Sieluniu, syn organisty Jana i Karoliny z Suskich. Kolega Fabisiak był rzecznikiem wypraw na odpusty, najchętniej do św. Rozalii...




Gutowski Roman (1897-1939) – ur. w Dobrzyniu, syn nauczyciela Ignacego i Marianny z Przybojewskich. Walczył w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. i dosłużył się stopnia podporucznika. Towarzysz broni z 1920 r. Bolesław Sylwester Kołakowski zapisał: "Lubiany był Ignacy Gutowski, syn nauczyciela szkół pułtuskich, bardzo koleżeński, bezpośredni w obcowaniu, wesoły gaduła...". Po ukończeniu gimnazjum został oficerem zawodowym. W 1939 r. major, dowódca III batalionu 54 pp strzelców kresowych. Poległ w bitwie pod Iłżą 8 września 1939 r.




Kołakowski Tymoteusz (1902-1939) – ur. w Pułtusku, syn sklepikarza Franciszka i Walentyny Julianny z Kołodziejskich. W 1920 r. zgłosił się na ochotnika do Wojska Polskiego, służył w 3 pułku ułanów. Awansowany na plutonowego i odznaczony orderem Virtuti Militari. W latach 20-stych najlepszy zawodnik „Nadnarwianki” Pułtusk, pełnił również funkcję komendanta drużyny „Strzelca”, organizując m. in. bezpłatne kursy bokserskie. Był właścicielem popularnej restauracji przy ul. Warszawskiej (naprzeciw obecnego dworca autobusowego). Tymek Kołakowski [...] zaprosił mnie do siebie po maturze i polecił wypić pół angielki spirytusu. Poinstruował mnie, żebym otworzył gardło i spirytus sam wpadnie do żołądka. Próba nie wypadła pomyślnie, ale nauczyciel był dobry, tylko uczeń kiepski. Jako jeden z pierwszych mieszkańców Pułtuska został rozstrzelany przez Niemców 7 listopada 1939 r. pod murem cmentarza Św. Krzyża. Wg relacji świadków, umierając, zakrzyknął: „Niech żyje Polska”.




Kulwiec Jan (1906-?) – ur. w Pułtusku, syn podpułkownika armii carskiej Stanisława. Zwolennikiem kąpieli w Narwi był również Janek Kulwiec-Hippocentaurus, nasz dowódca w zabawach w wojsko. W okresie międzywojennym zawodowy oficer. Zginął po II wojnie światowej wraz żoną podczas napadu rabunkowego na ich mieszkanie w Warszawie.




Kupis Szymon (1901 – 1972) – ur. na Popławach (obecnie dzielnica Pułtuska), syn rolnika Mikołaja i Franciszki z Nowosielskich. Podczas nauki w Gimnazjum należał do POW i brał udział w rozbrajaniu Niemców 11 listopada 1918 r. W 1919 r. przerwał naukę i zaciągnął się do Wojska Polskiego. Do Pułtuska powrócił jesienią 1920 r., jednak przeniósł się do Szkoły Morskiej w Tczewie, którą ukończył w 1924 r. Służył na s/s „Lithuania”, następnie studiował na Massachusetts Institute of Technology w Bostonie. Od 1929 r. pływał na amerykańskich okrętach na Karaiby, Hawaje i Daleki Wschód. W 1935 r. powrócił do Polski i służył w polskiej marynarce handlowej. Wybuch II wojny światowej zastał go w Dakarze. Pływał w konwojach, uczestniczył w ewakuacji aliantów z Narwiku i w inwazji na Sycylię. Po wojnie zamieszkał w Anglii, a po sprowadzeniu z Polski rodziny przeniósł się do Argentyny. Od 1959 r. pracował jako kierownik portu w San Juan w Peru. Założył własną plantację tytoniu, herbaty i owoców. Zmarł w 1972 r. w Peru. W 2004 r. jego imieniem nazwano ulicę na Popławach.




Machnowski Henryk Leon (1903-1969) – ur. w Różanie. Znakomity bramkarz szkolnej drużyny piłkarskiej. Po ukończeniu Gimnazjum im. P. Skargi wstąpił do Szkoły Podchorążych i następnie został oficerem zawodowym w 13 pp w Pułtusku, z którym przebył kampanię wrześniową i trafił do niewoli niemieckiej (w stopniu kapitana). Po II wojnie światowej pracował jako nauczyciel w szkołach w Niestępowie i Przewodowie (1946-1955) oraz jako podinspektor szkolny w Wydziale Oświaty i Kultury Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Pułtusku. Po przejściu w 1963 r. na emeryturę uczył w niepełnym wymiarze godzin w szkole podstawowej nr 3 w Pułtusku. Pochowany został na cmentarzu Św. Krzyża w Pułtusku.




Nałęcz Marian (1901-1972) – ur. w Makowie Maz., syn właściciela restauracji Stanisława i Marianny z Biedrzyckich. Po ukończeniu Gimnazjum im. P. Skargi pracował jako nauczyciel w Makowie i Różanie (1921-1924). Od 1924 r. uczył historii w Gimnazjum im. P. Skargi w Pułtusku, w latach 1930-1933 pełniąc funkcję jego dyrektora. Związany był z dwutygodnikiem „Do pracy”, ukazującym się w Pułtusku pod koniec lat 20-stych. W siódmej klasie otrzymaliśmy nowego nauczyciela historii w osobie prof. Mariana Nałęcza. Był to nasz starszy kolega, który jeszcze w szóstej klasie nosił tornister z cielęcej skóry i z tego powodu otrzymał przezwisko „Cielak”. Przezwisko to długo się utrzymywało.[...] Profesor był bardzo wymagający. Najbardziej cierpiał jego brat Tadzio Nałęcz, szczególnie prześladowany, aby nie powstało posądzenie o rodzinne względy. Historia stała się przedmiotem bardzo ważnym, gdyż łatwo było oberwać dwóję. W 1933 r. przeprowadził się do Płocka, gdzie pracował jako nauczyciel do 1961 r. W okresie okupacji prowadził tajne nauczanie w Falenicy. Zmarł w Warszawie i został pochowany na cmentarzu przy ul. Młynarskiej.




Podciechowski Ignacy (1903-?) – ur. w Serocku, syn gorzelnika Ignacego i Zofii z Florianowiczów. W szkole słynął z dowcipów. Profesorowi fizyki Krzykowskiemu zwanemu „Filimkiem” często koledzy wyciągali papierosy z kieszeni. Celował w tej umiejętności Ignac Podciechowski [...]. Ignac wyciągnął też kiedyś profesorowi notatnik ze stopniami uczennic (Filimek uczył również w żeńskim gimnazjum). Uczennicom, które miały piątki, powstawiał dwóje, a tym, które miały dwóje – piątki. Chciał jakoś wyrównać niesprawiedliwości tkwiące w naturze. Sam zresztą uczył się bardzo źle.




Scholtze Henryk Adolf (1902-1920) – ur. w Warszawie, syn kupca Wilhelma i Adolfy z Röpperów. Henio był bardzo bojowy i pełen poświęcenia. Do wojska zgłosił się w roku 1919 i podjął się bardzo niebezpiecznej służby wywiadowczej. W przebraniu i po odpowiedniej charakteryzacji przekradał się za linię frontu, skąd przynosił cenne wiadomości. Mogę to stwierdzić z całą stanowczością, gdyż brat mój Ryszard, naówczas podporucznik WP, spotkał się z nim na froncie i Henio był w takim przebraniu. Później brat opowiadał, że Henio za którymś razem przy powrocie natknął się na linii naszych okopów na jakiegoś dowódcę odcinka, który po prostu go zastrzelił. Gdy w 1923 r. odsłaniano w kościele św. Piotra i Pawła tablicę pamiątkową poświęconą poległym gimnazjalistom-ochotnikom, ksiądz prefekt Bruzdewicz próbował nie dopuścić do umieszczenia na niej nazwiska Henryka ze względu na jego ewangelicko-augsburgskie wyznanie. Jednak wobec solidarnego sprzeciwu kolegów, zwłaszcza Stefana Uszackiego, nazwisko Henia znalazło się na tablicy w kościele "szkolnym".




Słomiński Franciszek Feliks (1897-1919) – ur. w Pułtusku, syn lekarza powiatowego Macieja i Leokadii z Budnych. W 1915 r. był współzałożycielem pierwszego w pow. pułtuskim koła POW w Kacicach, działał również w organizacji szkolnej. W 1918 r. został dowódcą żandarmerii Komendy Obwodu Pułtusk POW (czyli w istocie rzeczy szefem wywiadu). Dzięki jego działaniom (m. in. zwerbowaniu do współpracy służących w wojsku niemieckim i pracujących w urzędach Ślązaków i Alzatczyków), pułtuska POW miała dokładne informacje o wszelkich posunięciach Niemców. W dużej mierze jemu swój sprawny przebieg zawdzięcza akcja rozbrajania oddziałów niemieckich 11 listopada 1918 r. Tego dnia współdowodził atakiem na niemieckie Starostwo. W 1919 r. zaciągnął się do Wojska Polskiego. Zginął w walkach z bolszewikami. Jego siostra Małgorzata poślubiła Józefa Becka.




Tałandziewicz Zygmunt (1903-?) – ur. w Pniewie, pow. pułtuski, syn nauczyciela Antoniego i Michaliny z Paciukiewiczów. Organizator POW w Pułtusku i uczestnik wojny polsko-bolszewickiej 1920 r.




Uszacki Stefan Marian (1904-1926) – ur. w Pułtusku, syn kupca Marcelego i Bronisławy z Poborskich. W 1920 r. walczył jako ochotnik w wojnie polsko-bolszewickiej. Stefan Uszacki był człowiekiem szlachetnym, jeśli tak można rzec o chłopaku szesnastoletnim [...], był chłopcem nie godzącym się złem i walczył z nim. W grudniu 1926 r. wywołał strajk w Średniej Szkole Rolniczo-Leśnej w Żyrowicach pod Słonimiem w związku z kradzieżami administracji w bursie szkolnej. Szkołę rozpędzili, Stefan podczas ostrej zimy jadąc do Pułtuska, zapadł na zapalenie płuc i umarł.



(fot. Z. Marcinkowski, ze zbiorów APW)

Widok z Mostu Kozackiego w Pułtusku, widoczni również chłopcy w niebieskich mundurkach

Opracował: Krzysztof Wiśniewski