Ciekawe zbiory


Tak zwane Plany Lindleyów, opracowane zostały w latach 1883-1915 na potrzeby budowy warszawskich wodociągów, realizowanej pod kierunkiem Wiliama Heerleina Lindleya na mocy umowy zawartej przez swego ojca Wiliama Lindleya z miastem Warszawa za prezydentury Sokratesa Starynkiewicza. Zbiór przeszło 7 tysięcy arkuszy map został opracowany pod wspólnym tytułem "Plan miasta Warszawy. Pomiar pod kierunkiem im. W.H. Lindleya". Opracowane zostały na podstawie poprzedzających tę budowę i wykonanych na jej potrzeby szczegółowych pomiarów miasta, jego części i okolic. Są jednym z największych dzieł światowej kartografii i geodezji. Wykonanie tego dzieła wymagało założenia nowej sieci triangulacyjnej miasta, dla której przyjęto za główny punkt lokalnego układu odniesienia, czyli tzw. zero geodezyjne, krzyż na kopule zboru ewangelickiego przy pl. Małachowskiego w Warszawie. Tylko trzy miasta, Warszawa, Frankfurt i Hamburg zostały skartowane w owym okresie w tak wielkich skalach (szkice w skali 1:200).
Na planach, zależnie o skali oraz rodzaju planu, zawarto informacje o sytuacji terenowej, oznaczono zabudowę drewnianą i murowaną, budynki użyteczności publicznej, tereny zielonych, przebieg sieci wodociągów i kanalizacji, numery policyjnych i hipoteczne a miejscami również nazwiska właścicieli nieruchomości. Znaleźć można na nich ślady późniejszych aktualizacji i oraz prac planistycznych.

W ramach opracowania planów pomierzono 187,4 km ulic, w skali 1:200 skanowano 312 kwartałów ulic o powierzchni 1684 ha oraz wielkie powierzchnie poza granicami miasta w skalach 1:500 oraz 1:1000. W zasobie APW znajduje się 7414 arkuszy planów.
Losy całego zbioru Planów Lindleya są wyjątkowo skomplikowane. W roku 1915 Plany zostały wywiezione z Warszawy, w trakcie ewakuacji rosyjskich urzędów miejskich, do Rostowa. Powróciły w 1922 roku w wyniku ustaleń traktatu ryskiego. Do roku 1944 Plany przechowywano w Archiwum Planów Biura Pomiarów Działu Regulacji i Pomiarów Zarządu Miejskiego w m.st. Warszawie. Po Powstaniu Warszawskim 1944 roku zostały wywiezione z Warszawy w ramach akcji zabezpieczania zbiorów Muzeum Narodowego prowadzonej przez prof. Stanisława Lorentza. W 1951 roku Wydział Pomiarów Prezydium Rady Narodowej m.st. Warszawy przekazał Plany, za wyjątkiem rękopiśmiennych arkuszy 1:250, które dziś znajdują się w zbiorach Powiatowego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Warszawie, do Archiwum Głównego Akt Dawnych, skąd w roku 1955 trafiły do zbiorów Archiwum Państwowego m.st. Warszawy.

Z dokładnością, szczegółowością i wysoką kartometrycznością Planów Lindleya idzie w parze najwyższej klasy sztuka kartograficzna. Forma Planów Lindleya nie miała i nie ma sobie równych na żadnej późniejszej polskiej mapie wielkoskalowej. To, niewątpliwe dzieło sztuki, niesie w sobie istotne walory użytkowe. Jest skarbnicą wiedzy o historii miasta, o kształcie jego nieistniejącej już przestrzeni. Jest często jedynym źródłem pozwalającym na precyzyjne określenie granic warszawskich nieruchomości, pozwala na szczegółową analizę ich historii, co ma istotne znaczenie w wielu toczących się postępowaniach odszkodowawczych, rekompensujących dawnym właścicielom skutki tzw. "dekretu bierutowskiego" o komunalizacji majątku. Są również ważnym źródłem dla inwestorów interesujących się infrastrukturą podziemną, mogącą stanowić ograniczenia w realizacji ich inwestycji. Plany Lindleya wykorzystywano do pozyskania informacji związanych m.in. z budową Giełdy Warszawskiej, z pracami przygotowawczymi do odbudowy pałaców Saskiego i Brühla. Plany były pomocne w wielu działaniach konserwatorskich, wykorzystywano je w badaniach Fortu Legionów dla określenia lokalizacji podziemnych elementów obiektu, wykorzystywano je do przygotowania projektu ochrony tunelu łączącego fosę Cytadeli z nieistniejącym już fortem Gieorgij, wykorzystywano w pracach projektowych Metra Warszawskiego.
Układ odniesienia, skala 1:2500, grafika Planów 'Lindleya ukształtowały urzędową kartografię warszawską dwudziestolecia międzywojennego a nawet okresu powojennego. Przyjęty wówczas podział arkuszy planu miasta obowiązywał przeszło 50 lat. Do dziś nie zmieniło swej lokalizacji warszawskie "zero geodezyjne".
Ze względu na swą wartość kartograficzną, historyczną i artystyczną Plany Lindleya są jednym z częściej wykorzystywanych przez klientów Pracowni Naukowej APW kartograficznych zespołów archiwalnych.

Na łączną liczbę 7414 arkuszy Planów Lindleyów przechowywanych w zbiorach Archiwum składają:
Poza zbiorami APW arkusze planów są przechowywane w zasobie Biura Geodezji i Katastru Urzędu m.st. Warszawy.



Prezentujemy tutaj niewielką część zbioru, 26 arkuszy rękopiśmiennego barwnego planu opracowanego w skali 1:2500 w roku 1897 (21 arkuszy) i uzupełnionego do 1901 roku (pozostałe 5 arkuszy).
Przy opracowywaniu planu powstał wspomniany już lokalny układ współrzędnych z tzw. warszawskim zero geodezyjnym - punktem głównym układu, czyli krzyżem na kopule zboru ewangelickiego przy pl. Małachowskiego. Przyjęty układ, będący podstawą podziału arkuszy planu miasta, został przejęty przez kartografię miejską okresu międzywojennego.
Pod względem sztuki kartograficznej rękopiśmienny plan Lindleya w skali 1:2500 można traktować jako szczytowe osiągnięcie kartografii Warszawy, artystyczny rysunek i jego precyzja nie miały i nie mają sobie równych w dziejach kartografii warszawskiej.

Plan został opracowany wyłącznie w języku rosyjskim. Na treść planu składają się m.in.: ulice z nazwami, linie kolejowe, oznaczenia hipoteczne nieruchomości, rozmieszczenie wraz z numeracją punktów pomiarowych, zabudowa z rozróżnieniem na murowaną i drewnianą, z wyróżnieniem sposobu użytkowania (budynki użyteczności publicznej z opisem oraz budynki pozostałe), tereny zieleni, w tym parki i cmentarze, pojedyncze drzewa, elementy hydrograficzne oraz ważniejsze elementy rzeźby terenu przedstawione cieniowaniem, w tym skarpę wiślaną.
Na planie widoczna jest działalność cenzury - nie wniesiono przebiegu murów Cytadeli Warszawskiej ani zbocza jej fosy, mimo przedstawienia zabudowy wewnątrz Cytadeli.

Na planie w skali 1:2500 widać wyraźnie ślady użytkowania i aktualizacji. Dla przykładu naniesiony został na arkuszu 16 czerwonym tuszem zarys budynku Muzeum Narodowego, którego budowa została rozpoczęta dopiero w roku 1926. Podobnie naniesiono też przebieg zbudowanej w roku linii średnicowej (1924-1933).
W roku 2008 Archiwum Państwowe m.st Warszawy otrzymało dofinansowanie ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programu Operacyjnego „Dziedzictwo Kulturowe” priorytet „Rozwój instytucji muzealnych” na realizację zadania zatytułowanego „Konserwacja i zabezpieczenie tzw. Planów Lindleya (1883-1915) - I etap. Prezentowane tu arkusze należą do grupy 64 arkuszy zakonserwowanych w ramach dofinansowania Ministerstwa.